Jan Zwartendijks verhaal móesten we vertellen

Een expositie, een boek, een monument, maar vooral een verhaal dat niet vergeten mag worden.

De naam Jan Zwartendijk zal niet bij iedereen een belletje doen rinkelen, maar ‘Mister Radio Philips’ redde tijdens de Tweede Wereldoorlog duizenden Joden door hen een ‘vals’ visum te verstrekken. Met de expositie Visas to freedom,  wil het Philips Museum zijn bijzondere verhaal levend houden. Olga Coolen, directeur van het museum, vertelt erover.

Dat Jan Zwartendijk dit verdient, staat voor Olga als een paal boven water. Toen Litouwen in voorjaar 1940 overspoeld werd door het Rode Leger, werd deze vestigingsdirecteur van een Philips-radiofabriek in Kaunas benaderd door de Nederlandse  ambassadeur in Letland: of hij tijdelijk de functie van honorair consul op zich wilde nemen. Zwartendijk accepteerde, vanuit de gedachte dat er vast maar een handjevol Nederlanders zou zijn dat hij moest helpen het land te verlaten.

Maar toen liep hij Nathan Gutwirth tegen het lijf, een Joodse Nederlander met wie hij wel eens kranten en voetbalverslagen uitwisselde. ‘Nathan vertelde hem dat veel Joodse kennissen het land wilden verlaten, maar nergens meer naartoe konden omdat omliggende landen de grenzen hadden gesloten voor vluchtelingen’, vertelt Olga. ‘De mensen zaten als ratten in de val en waren, ironisch genoeg, banger voor de communistische Russen dan voor de Duitsers. Dat was immers een ‘beschaafd volk’, daar hoefde je niet veel onheil van te verwachten.’

Uiteindelijk werd het ook Zwartendijk te heet onder de voeten en keerde hij terug naar Nederland, waar hij nog vier jaar moest vrezen dat de nazi’s hem zouden oppakken vanwege zijn activiteiten in Litouwen. Na de oorlog werd hij getrakteerd op een reprimande uit naam van minister Luns omdat hij de visa vervalst had: voor toegang tot Curaçao had je toestemming van de gouverneur nodig en die zin had Zwartendijk slim achterwege gelaten. Een lintje zat er dus niet in, al hebben zijn nabestaanden in 2018 wel officieel excuses van het ministerie van Buitenlandse Zaken gekregen.

Toch is dat niet wat Zwartendijk de rest van zijn leven dwars heeft gezeten. Wat hem écht kwelde, was de onzekerheid over het lot van de duizenden mensen die hij een visum had verstrekt. ‘Jan had geen idee of hij al die mensen onbedoeld de dood in had gejaagd’, vertelt Olga. ‘In 1976 overleed hij en het tragische is dat een week na zijn dood een bericht binnenkwam van het Holocaust Research Center. Daarin stond dat 95 procent van ‘Jans vluchtelingen’ de oorlog hadden overleefd. Van 3080 mensen zijn de namen bekend, maar het Wiesenthal Centrum heeft berekend dat zeker zesduizend Joden dankzij Zwartendijks visa zijn gered.’