Het Evoluon. Een goed idee heeft vele vaders.
“Het leven van alledag schreeuwt gewoon om een sprankje individualiteit, originaliteit. [...] De mensen in dit gebouw kunnen dingen ontdekken, met verwonderde kinderogen om zich heen kijken.” (Louis Kalff, Eindhovens Dagblad 23 september 1966) Het Evoluon, het ontwerp van de architecten Louis Kalff (van 1925 tot 1960 hoofd van Philips Design) en Leo de Bever, werd gebouwd ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van Philips en opende feestelijk zijn deuren op 24 september 1966. Twee jaar later op 21 november 1968 verwelkomde het Evoluon al zijn miljoenste bezoeker.
Project ‘66
Het Evoluon was niet de eerste tentoonstellingsruimte van Philips in Eindhoven. Vóór de Tweede Wereldoorlog beschikte de onderneming al over een historisch museum in de bedrijfsschool, waar een permanente expositie was ingericht. Dit museum werd vernietigd door een bombardement op 6 december 1942. In het Demonstratielaboratorium (1951), het huidige Philips Museum, werden lichttoepassingen getoond, in de ELA-studio (1948) werden productdemonstraties gegeven met radio- en televisietoestellen, filmapparatuur e.d. Beide demonstratielocaties waren populair bij zowel professionals als amateurs en dagjesmensen.
Na de eerste naoorlogse wereldtentoonstelling in 1958 in Brussel, waar Philips een zeer positieve indruk maakte met het Philips paviljoen, groeide in de Raad van Bestuur de opvatting om niet meer deel te nemen aan de wereldtentoonstellingen en de bedragen daarvoor liever te reserveren voor de oprichting van een permanent Philips demonstratiecentrum annex (historisch) museum, in de zin van een kleine Expo. Men dacht niet alleen aan de presentatie van de producten en het tonen van de bedrijfshistorie, maar ook: Wat doe je met (buitenlandse) gasten in Eindhoven? Hoe motiveer je personeel voor het bedrijf? Op 2 januari 1961 stemde de Raad van Bestuur in met het voorstel van Frits Philips om in plaats van deelname aan de wereldtentoonstellingen “te komen tot de oprichting van een gebouw waarin in de eerste plaats een museum kan worden ingericht, met daarnaast een zich steeds vernieuwende tentoonstelling van Philips producten”. Het gebouw zou aan een tweeledig doel kunnen beantwoorden: “In de eerste plaats zou het een spectaculaire herinnering zijn aan het 75-jarig bestaan, terwijl wij [Philips] daarnaast de mogelijkheid hebben om de vele bezoekers, die nu in de fabrieken niet kunnen worden ontvangen, resp., indien zij worden ontvangen, daar storing in de werkzaamheden veroorzaken, in dit gebouw (waarin een bioscoop en een restaurant zou kunnen worden ondergebracht) op te kunnen vangen.” Dit was het begin van het Project ’66.
De inspiratie
De eerste schetsen van het te realiseren gebouw waren ook van de hand van Louis Kalff. Zoals Frits Philips het zich herinnerde in zijn autobiografie 45 jaar met Philips tijdens een lunch, geschetst op de achterkant van het menu, toen hij vroeg naar de visie van Kalff. Het op een ruimteschip lijkende gebouw sprak het meeste aan. “Ik heb gedacht aan toekomst, gewichtloosheid, science fiction,” aldus Louis Kalff over het ontwerpproces van het nieuwe demonstratiegebouw, “Het gebouw moest worden geprojecteerd op de toekomst en de fantasie aan het werk zetten.” De futuristische schotelvorm was uiteraard bedoeld om de geavanceerde technologische competentie van Philips tot uitdrukking te brengen.
De door Frits Philips benaderde Louis Kalff kwam vervolgens met het voorstel om de functies van het Philips museum, het Demonstratielaboratorium en de ELA-studio samen te voegen in één ontvangstcentrum, dat naast de historie van het bedrijf en de expositie van Philips producten ook “demonstraties zou bevatten van de technische en fysische grondslagen waarop de werking van onze [Philips] producten berust.” Als inspiratie verwees hij naar het Palais de la Découverte in Parijs. Een andere mogelijke inspiratie vond Kalff in het indrukwekkende gebouw Dome of Discovery van de architect Ralph Tubbs met het bijbehorende element Skylon of Vertical Feature. Deze “tempel der wetenschap” was een van de trekpleisters van het in 1951 georganiseerde Festival of Britain in Londen. Louis Kalff werd door de organisatoren van dit festival aangezocht om te adviseren over de verlichting. Naast de verlichting van de tentoonstelling op de South Bank verzorgde Kalff ook de verlichting van de Pleasure Gardens in Battersea Park, een ontwerp van James Gardner. James Gardner zal veertien jaar later zijn signatuur achterlaten op het Project ’66.
Toekomstgericht
Om de tentoonstellingsideeën en de demonstraties te visualiseren werd een beroep gedaan op de expertise van de gerenommeerde Engelse tentoonstellingsontwerper James Gardner.
Vanaf 1961 werden allerlei ideeën geopperd over de zaken die Philips in dit gebouw zou kunnen presenteren. De industriële, wetenschappelijke en technologische vooruitgang en de impact daarvan op de samenleving tegen de achtergrond van de Philips producten, was de leidraad voor de in het futuristische gebouw in te richten tentoonstelling. Deze visie werd weerspiegeld in de naam Evoluon, die zowel aan de tentoonstelling als aan het gebouw is gegeven. In maart 1961 stelt Louis Kalff voor een tentoonstellingsexpert met ruime ervaring op dit gebied aan het project te verbinden, die “uit een diversiteit van mogelijkheden en wensen een éénheid kan concipiëren”. Deze expert was Jacques Kleiboer, de bedenker van de naam Evoluon “een in wezen optimistisch begrip, dat hoop op de toekomst biedt”, aldus Kleiboer.
Deze optimistische klank in de naam Evoluon inspireerde prof. dr. Jan F. Schouten, wetenschappelijk adviseur van het Natuurkundig Laboratorium en directeur van het Instituut voor Perceptie onderzoek, tot het bedenken van de filosofie achter de expositie, die vooral geen statisch karakter moest krijgen, geen showroom voor Philips producten moest zijn, niet te veel in het verleden moest blijven, maar wel vooruit moest durven te kijken. Verder werden 120 specialisten uit het bedrijf bijeengebracht, om in 18 werkgroepen aan de hand van Schoutens filosofie de tentoonstelling vorm te geven.
Zien, ontdekken, ervaren
“Het Evoluon is in de jaren zestig gebouwd als een hoopvolle toekomstgerichte plek waar iedereen kon meepraten over nieuwe technologie. Met RetroFuture geeft Next Nature opnieuw die betekenis aan het bijzondere gebouw.” (Koert van Mensvoort, oprichter en creatief directeur van Next Nature, 2022).
Jan Schouten zag wel iets in een toekomstgerichte tentoonstelling, maar hij vond de voorlopige plannen te technisch gericht: “Er zijn al genoeg technische musea.” Hij diende een alternatief plan in en stelde voor in plaats van de techniek, de dynamiek van de relatie tussen mens en technologie centraal te stellen en de rol van het bedrijf Philips en haar producten daarin. “Deze evolutionaire signatuur ontbreekt aan de meeste tentoonstellingen,” schrijft Schouten in zijn betoog. Gericht op de wereld van de generatie van morgen, zou de tentoonstelling een indruk moeten geven van de manier waarop wetenschap en techniek zich in de toekomst zullen ontwikkelen. Het dynamische, evolutionaire, toekomstgerichte zou van de tentoonstelling een uniek evenement maken, aldus Schouten. Het educatieve element werd benadrukt. Het alternatieve plan werd door de Raad van Bestuur geaccepteerd.
In het Evoluon was de bezoeker niet alleen toeschouwer, maar hij werd tevens uitgedaagd om actief onderdeel van de expositie te zijn. Deze interactie sprak niet alleen professionals en technici aan, maar ook leken, zowel volwassenen als kinderen. Het ‘schoolreisje Evoluon’ was voor een hele generatie scholieren een ervaring om nooit te vergeten. Ook bij degenen die wat minder affiniteit met techniek hadden. “Ik vind die tentoonstelling fascinerend, al begrijp ik lang niet alles”, in de woorden van een bezoeker.
Het interactieve tentoonstellingsconcept van Jan Schouten en James Gardner was nieuw voor Nederland en kreeg navolging in op techniek gerichte presentaties als het NEMO in Amsterdam. Tot verdriet van velen sloot het Evoluon in 1989 haar deuren. Voor Philips was het niet langer verantwoord de hoge exploitatiekosten voor haar rekening te nemen. De iconische vliegende schotel bleef echter een belangrijk symbool voor de technologische kracht van de regio Eindhoven. In de loop der jaren zijn er talrijke initiatieven geweest om het Evoluon opnieuw een publieksfunctie te geven. Gesteund door een aantal culturele fondsen is Next Nature Network er uiteindelijk in geslaagd om die ambitie concreet te maken. In lijn met de intentie van Jan Schouten wil men bezoekers meenemen in de evolutionaire relatie tussen mens en technologie. De openingstentoonstelling RetroFuture (24 september 2022) richt zich op de verbeelding van de toekomst in het verleden en het heden.
Tekst door Miriam Lengová, Philips Company Archives.
Copyright: Koninklijke Philips / Philips Company Archives.
