De nauwe band van Philips en Radio Herrijzend Nederland

Op 18 september 2025 was het 81 jaar geleden dat de stad Eindhoven is bevrijd door een geallieerde legermacht, een feit dat vrijwel iedere inwoner van de stad kent. Minder bekend is echter dat Eindhoven, amper drie weken later op 3 oktober, het centrum werd van de radio-informatie voor Nederland - vergelijkbaar met Hilversum. Die dag begon Radio Herrijzend Nederland met uitzenden, ‘de zender op vrije vaderlandse grond’ zoals hij werd genoemd. Hiermee kreeg vrijwel heel Nederland toegang tot nieuws over de oorlog vanuit de geallieerden, en veel meer.

De zender werd tijdens de oorlog in het geheim gebouwd bij Philips, onder leiding van Cor Gehrels. Philips moest radiozenders bouwen voor de bezetter, maar gebruikte die kennis ook voor deze noodzender, mede op verzoek van de Nederlandse regering in ballingschap. De regering vreesde dat de bezetter bij zijn aftocht de radiostudio’s in Hilversum zou opblazen. Hoewel dat niet gebeurde, stond de geheime zender al klaar – een initiatief van Philips zelf.

Na de oprichting van het bedrijf in 1891 duurde het nog veertien jaar voordat het eerste octrooi werd toegekend aan Philips. Opvallend genoeg gebeurde dat niet in Nederland, maar in Duitsland. In Nederland was de octrooiwet namelijk buiten werking gesteld van 1869 tot 1910. Met dit eerste octrooi beschermde Philips in 1905 een uitvinding van oprichter Gerard Philips waarmee een gloeilamp langer meeging.

Andere informatie

Tijdens het grootste deel van de Tweede Wereldoorlog was het Nederlandse volk afhankelijk van Radio Oranje, die vanuit Londen uitzond. In Hilversum werden ook radioprogramma’s uitgezonden, maar die stonden onder controle van de bezetter. Die had de omroepverenigingen van voor de oorlog, AVRO, KRO, NCRV, VARA en VPRO, opgeheven. Daarvoor in de plaats kwam de zogeheten Nederlandsche Omroep, bemand door veel NSB’ers. Ze probeerden de Nederlander te winnen voor het nationaalsocialistische gedachtengoed. De komst van Radio Herrijzend Nederland was dus om twee reden van cruciaal belang: de zender bood andere informatie, en dat van eigen vaderlandse bodem. 1891 duurde het nog veertien jaar voordat het eerste octrooi werd toegekend aan Philips. Opvallend genoeg gebeurde dat niet in Nederland, maar in Duitsland. In Nederland was de octrooiwet namelijk buiten werking gesteld van 1869 tot 1910. Met dit eerste octrooi beschermde Philips in 1905 een uitvinding van oprichter Gerard Philips waarmee een gloeilamp langer meeging.

Philips bouwt Luistervinken

Maar het was niet al rozengeur en maneschijn in het laatste oorlogsjaar waarin de zender uitzond. Zo had de bezetter de burger al eerder verboden naar oranjegezinde radio te luisteren. Dat was strafbaar. Ook hadden de Duitsers een groot aantal radio’s ingenomen. Maar Philips zou Philips niet zijn als het bedrijf daar geen antwoord op had. De fabriek is van restmaterialen kleine, energiezuinige radio’s gaan bouwen, de zogeheten Luistervinken. Die werden verkocht en verhuurd. Om nog meer elektriciteit te sparen, want die was toen zeer schaars, zijn Eindhovenaren ook in groepsverband gaan luisteren, in leegstaande winkels en schuren. Dat hield de mensen in de strenge winter van 44/45 letterlijk en figuurlijk een beetje warm.

Voorzichtig met informatie

In het deel van Nederland boven de rivieren was het een stuk lastiger om warm te blijven. Dat was nog maandenlang bezet, veelal tot mei 1945. Terwijl het zuiden baadde in een bevrijdingsroes, ging de rest van het land een kille Hongerwinter tegemoet. Met het einde van de oorlog in zicht,  verhevigde het verzet zijn activiteiten. De Duitsers reageerden met ongenadige represailles. Met die twee totaal verschillende werelden moesten de radiomakers rekening houden. Niet alleen mocht niet te veel van het feestgedruis op de radio doorklinken, ook moesten verslaggevers oppassen met het doorgeven van mogelijk strategische informatie aan de Duitsers, want die luisterden natuurlijk mee. Ook was er een groot gebrek aan materialen om radio te maken. Afgezien van beperkingen in apparatuur, ontbraken de meest essentiële hulpmiddelen, zoals paperclips en rubber fietsbanden. De eerste maanden konden namelijk alleen per fiets reportages worden gemaakt, zoals over de voortschrijdende bevrijding van dorpen en steden.

Buitenlandse artiesten

Gelukkig schoot ook hier Philips te hulp. Zo bood het Philips Ontspanningscentrum ruimte voor de studio en redactielokalen van Radio Herrijzend Nederland. Maar ook daar was in het begin eenvoud troef. Aanvankelijk was alleen het interne omroepsysteem van het gebouw beschikbaar voor het regelen van uitzendingen. Er was een kleine spreekcel, maar dat was meer een bezemkast. Gezien de gebrekkige ventilatie moest de deur vaak open, om aan een langzame verstikkingsdood te ontkomen, zo zei destijds een van de medewerkers. In het Ontspanningscentrum, dat toen de Philips Schouwburg werd genoemd, traden tal van buitenlandse artiesten op om de geallieerde soldaten te vermaken. Die optredens werden rechtstreeks uitgezonden, zodat heel Nederland kon meeluisteren. De mensen hunkerden naar jazz en andere soorten muziek die door de Duitsers verboden waren.



Veel Philipsmensen konden na de bevrijding van Eindhoven aan de slag bij de omroep. De Duitsers waren weg, dus de fabriek had geen afnemers voor elektronica meer. Philips had  tijdens de oorlog doorgewerkt om bedrijfsmatige redenen én om mensen te behoeden voor deportatie naar Duitse werkplaatsen of vernietigingskampen. Honderden medewerkers van Joodse komaf zijn hier lange tijd voor behoed. Er zijn zelfs speciale werkplaatsen voor hen ingericht, waar Duitsers nauwelijks toezicht mochten houden. 

Verzet door Philipsmedewerkers

Onder de medewerkers van Philips die de overstap naar de omroep hebben gemaakt, bevond zich ook Joop Landré. Hij was perschef geweest en werd later directeur van de TROS. Voormalig AVRO-omroeper Karel Nort was bij wijze van dekmantel in dienst van Philips, terwijl hij feitelijk in het verzet zat. Eind 1944 kwam hij in dienst van Radio Herrijzend Nederland. Veel Philipsmedewerkers van het hogere echelon hebben tijdens de oorlog verzetsactiviteiten verricht. Dat geldt ook voor Cor Gehrels, die de zender liet maken. Maar hij liep voor het einde van de oorlog tegen de lamp en moest het leven laten. Dat was niet vanwege de zender: die bleef onontdekt. Radio Herrijzend Nederland en zijn luisteraars hebben dus veel te danken aan Philips en zijn medewerkers.