Zuster Johanna Kleinod (1885-1981)
Pionier in de gezondheidszorg

‘Geen probleem, ik rij motor’, antwoordde Johanna Kleinod tijdens haar sollicitatiegesprek op de vraag of ze mobiel was en goed kon fietsen. In 1920 begon ze bij Philips als verpleegkundige, belast met de thuiscontrole van werknemers die zich ziek hadden gemeld. Lang heeft zij die taak niet vervuld, want al snel bleek deze zuster Kleinod over grote organisatorische en bestuurlijke talenten te beschikken. Ze nam tal van initiatieven om de gezondheid van Philips’ medewerkers, hun gezinnen en de Eindhovense gemeenschap te verbeteren.

Bij haar overlijden in 1981 herdacht Philips Johanna Kleinod als een van de grondleggers van de geneeskundige dienst. Ze was een daadkrachtige, onafhankelijke vrouw en haar tijd ver vooruit. Een inspirerend verhaal dat wij graag delen ter gelegenheid van internationale vrouwendag 8 maart 2022.

Johanna Kleinod werd geboren op 22 januari 1885 te Dirksland (Goeree-Overflakkee) en groeide op in een gezin van zes kinderen. Haar vader was wagenmaker van beroep. Johanna vertrok naar Amsterdam voor een verpleegstersopleiding in het Julianaziekenhuis. Daarna werd ze wijkverpleegster in de Watergraafsmeer. Al snel gaf ze blijk meer in haar mars te hebben en in 1913 schreef ze het boek “Eenvoudige handleiding voor moeders en bakers bij de verzorging van kraamvrouw en kind”. Deze publicatie - met voorwoord van Prof. Dr. B.J. Kouwer, hoogleraar verloskunde Universiteit Utrecht - voorzag in een landelijke behoefte aan betere voorlichting om complicaties rondom de geboorte te voorkomen. Zelf ging Johanna Kleinod daarna werken als hoofdverpleegkundige aan de Rijkskweekschool voor Vroedvrouwen in Rotterdam.

Pionier bij Philips

Waarom verruilde Johanna Kleinod haar positie in Rotterdam voor een baan als controlezuster bij Philips? Daar speelde Anna Philips-de Jongh, de echtgenote van Anton Philips, een rol in. Zij benaderde Johanna zelf voor deze nieuwe functie en de dames lijken op voorhand allerlei plannen met elkaar te hebben besproken. Feit is dat de Geneeskundige Dienst van Philips een paar maanden later, op initiatief van Anna Philips en Johanna Kleinod, werd uitgebreid met een verloskundige dienst. In 1921 volgde een Philips consultatiebureau voor zuigelingen in de Philips polikliniek op de Willemstraat. Johanna Kleinod kreeg de leiding.

Het aantal werknemers bij Philips groeide enorm en na een aantal jaren begeleidden de verloskundige dienst en het consultatiebureau bijna een kwart van alle zwangerschappen en geboortes in Eindhoven. De kruisverenigingen hielden zich in die jaren nog niet bezig met zwangerschapscontrole en Philips heeft op dit gebied pionierswerk verricht.

Maar Johanna Kleinod deed nog meer. In de rubriek “stadsnieuws” van de Meierijsche Courant gaf ze “wenken voor moeders”. En in 1933 gaf de hoofdinspecteur van Volksgezondheid haar toestemming om de cursus kraamhulp te verzorgen. “Beschaafde meisjes en vrouwen, die den leeftijd van 40 jaar niet hebben overschreden”, konden zich op de Willemstraat aanmelden. Ook verzorgde zij in Eindhoven en omstreken cursussen ziekenverpleging. Als een soort vliegende non reed ze met veel te hoge snelheid op haar motorfiets de dorpen af.  

Een volhardende dame

Johanna Kleinod gaf op het consultatiebureau voor zuigelingen ruim twintig jaar leiding aan een team van artsen, verpleegkundigen en administratief personeel. Daarnaast nam ze gevraagd en ongevraagd tal van andere initiatieven om de gezondheid van Philips’ medewerkers te verbeteren. Fabrieksbazen, maar ook de directie, sprak ze veelvuldig aan op zaken als ontoereikende ventilatie, gebrekkige hygiëne en gevaarlijke arbeidsomstandigheden. Wanneer haar adviezen niet werden opgevolgd kon ze buitengewoon volhardend zijn.

Groot was haar betekenis bij de uitbouw van de Eerste Hulpdienst bij Ongelukken. Samen met bedrijfsarts Anton van Anrooy zorgde zij ervoor dat alle bedrijfsonderdelen konden beschikken over een ‘ploeg’ gediplomeerde EHBO’ers. Deze waren uitgerust met de noodzakelijke middelen om eerste hulp bij ongelukken te kunnen verlenen. In vrijwel ieder nummer van het personeelsblad schreef ze hierover. Ze wees op de aanwezigheid van de EHBO bij een bepaald evenement of riep werknemers op om zich aan te melden voor een cursus.  

Op de bres tegen tuberculose

Johanna Kleinod had al op jonge leeftijd aandacht voor het grote maatschappelijke probleem van tuberculose. In 1913 publiceerde zij in de Maas- en Scheldebode een bevlogen artikel over de rol van wijkverpleging bij de bestrijding hiervan. Voor haar was TBC in de eerste plaats een sociale ziekte: ‘Slechte woningtoestanden, gebrek aan zonlicht, frissche lucht, onreinheid, ondervoeding en … onkunde zijn factoren, die het moorddadig karakter dezen ziekte helpen vergrooten’.

Hierbij was Johanna sterk geïnspireerd door dominee Theodor Fliedner, de Duitse predikant die sinds 1836 verpleegkundigen opleidde tot diacones (protestante “zuster”). Zijn opvattingen over de heilzame werking van rust, reinheid, frisse lucht en dieetleer werden door haar gedeeld. Evenals het christelijke ideaal: ‘het doel is dienen, leven voor een ander’.

Focus op gezondheid en hygiëne bij Etos

Naast haar werk was Johanna Kleinod ook actief als adviseur van de Philips Coöperatieve Verbruiksvereeniging, vanaf 1931 overgegaan in Etos (Eendracht, Toewijding, Overleg en Samenwerking). Hier wees zij op het belang van gezond voedsel en ze introduceerde in de kruidenierswinkels een breed scala aan producten gericht op hygiëne en gezondheid. Het winkelpersoneel gaf ze bovendien onderricht in de juiste toepassing van de gezondheidsproducten. Na de verkoop van Etos aan Albert Heijn (1973) kwam de focus geheel op de drogisterij te liggen. Het pionierswerk van Johanna Kleinod wordt er nog steeds als voorbeeld gesteld (https://www.etos.nl/about-us/).

Eerste presidente Diaconessenhuis (Máxima Medisch Centrum)

Nauwelijks een half jaar na haar aankomst in Eindhoven nam Johanna Kleinod het initiatief tot de oprichting van een afdeling van de Nederlandse Christen Vrouwenbond voor Eindhoven en Omstreken. Al gauw zette ze de wenselijkheid van een Eindhovens protestants-christelijk ziekenhuis op de agenda. En in maart 1922 werd de “Christelijke Vereeniging tot verpleging van Zieken en Tuberculoselijders” opgericht, met Johanna als presidente.

Het plan om te komen tot een protestants ziekenhuis had heel wat voeten in de aarde. Uiteindelijk lukte dit dankzij de financiële steun van Anton Philips. Aan Parklaan 81 opende in 1933 een bescheiden ziekenhuis haar deuren. Om katholieke gemeentelijke stemmingmakerij voor te zijn, koos Johanna Kleinod in eerste instantie tactisch voor de naam ‘Julianaziekenhuis’, maar bij de opening was dat al veranderd in Diaconessenhuis. Johanna Kleinod werd zelf presidente van het bestuur. Als directrice werd haar collega Mientje Goedegebuure, leidster maatschappelijk werk bij Philips, aangesteld. Door een tekort aan verpleegsters hielp Johanna die eerste jaren regelmatig zelf mee als narcose en/of operatiezuster.

Het ziekenhuis bleek al snel in een behoefte te voorzien, vooral bij de duizenden gezinnen van werknemers die door Philips van buiten Eindhoven waren aangetrokken. Wederom met financiële steun van Anton Philips kocht ‘de Vereniging voor Diaconessenarbeid in Eindhoven en Omstreken’ in 1935 het eveneens aan de Parklaan gelegen landhuis ‘Elsheim’. In de grote tuin was ruimte voor de bouw van een geheel nieuw ziekenhuis. Bij de opening, op 13 januari 1940, werd Johanna Kleinod benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Het ziekenhuis kon negentig patiënten opnemen en beschikte over de modernste apparatuur waaronder een door Philips ingerichte röntgenafdeling en een speciale vleugel voor de opvang van tuberculosepatiënten.

Een goed mens met een gevoelig hart

Na haar pensioen bij Philips in 1945 bleef Johanna Kleinod bestuurlijk betrokken bij tal van instellingen op het gebied van gezondheidszorg. In 1962 sloeg ze op 77-jarige leeftijd de eerste paal van de nieuwbouw van het Diaconessenhuis, het huidige Máxima Medisch Centrum in Eindhoven. De bloemen die haar bij die gelegenheid werden aangeboden legde ze op het graf van haar in 1961 overleden goede vriendin Mientje Goedegebuure die meer dan twintig jaar Johanna’s huisgenote in de Petrus Dondersstraat was geweest. Een verzoek van het bestuur van het Diaconessenhuis aan het college van B&W om de straat bij het ziekenhuis naar Johanna Kleinod te vernoemen, werd niet gehonoreerd. Naar nog levende personen werden geen straten vernoemd. Daarop stelde het bestuur Ds. Theodor Fliednerstraat voor. Dit advies werd, ongetwijfeld tot tevredenheid van Johanna Kleinod, wel opgevolgd.

Johanna Kleinod overleed op 2 oktober 1981 op ruim 96-jarige leeftijd. Het was haar uitdrukkelijke wens dat pas na de begrafenis melding van haar overlijden zou worden gedaan. Het Eindhovens dagblad sprak van een voortvarende en praktische vrouw die haar tijd ver vooruit was, met grote verdiensten voor de gezondheidszorg in Eindhoven. De directeur van het Diaconessenhuis verklaarde dat met haar een vrouw van groot formaat was heengegaan, die als geen ander mensen wist te bezielen om een bepaald doel te bereiken. Philips herdacht Johanna Kleinod als een van de grote grondleggers van de eigen geneeskundige dienst, maar bovenal als een ‘goed mens met een gevoelig hart’.

(c) Koninklijke Philips N.V. (Philips Company Archives).