De April-meistaking 1943 in Eindhoven

Moedig en levensgevaarlijk

Voor veel Nederlanders is de April-meistaking uit 1943 een onbekend fenomeen. Terwijl deze staking de grootste is in al het door Duitsland bezet gebied. Ongeveer 500.000 Nederlanders doen mee en 175 mensen worden het slachtoffer van de Duitse tegenmaatregelen. Die tegenmaatregelen zijn heel streng; bij samenscholingen van meer dan vijf mensen, of als er geprotesteerd wordt of mensen oproepen tot staken zal er met scherp geschoten worden… Iedereen die staakt en wordt gearresteerd, wordt door het Standgericht ter dood veroordeeld.

Aanleiding voor de staking is de verordening op 29 april 1943 dat alle Nederlandse oud-militairen, in totaal zo’n 300.000 man, zich verplicht moeten melden om te gaan werken in Duitsland. Uit protest leggen medewerkers van machinefabriek Stork in Hengelo het werk neer. Al snel verspreidt de staking zich over heel Nederland.

Eindhoven en de Duitse bezetter

Eindhoven is voor de Duitsers een belangrijke stad. Philips zetelt er en de fabriek is een Rüstungswirtschaftliches Betrieb. Met andere woorden: een onderneming die belangrijk is voor de Duitse oorlogsindustrie. De directie in Nederland staat onder gezag van een Verwalter, een Duitser die namens de bezetter toeziet op het functioneren van het bedrijf. Direct daaronder worden de fabrieken dagelijks geleid door vijf directieleden, onder wie ir. Frits Philips. 

Rood-wit-blauwe vlaggen

De staking wordt bij Philips snel opgepakt. Op donderdagmiddag 29 april wordt, waarschijnlijk na een telefoontje vanuit de machinefabriek Stork in Hengelo met de vraag of zij daar ook staken, besloten tot een eerste actie. Naar verluidt verlaten enkele Philips-medewerkers die dag het werk. In de vroege ochtend van vrijdag 30 april worden onder het Philipspersoneel illegale pamfletten uitgedeeld met de oproep: "Vrijdag komt ieder in de fabrieken, maar werkt niet die dag. Vanaf Zaterdag blijft ieder thuis!!!" (In die tijd was zaterdag nog een werkdag.) Ondanks de strenge Duitse bewaking van de fabrieken wordt deze oproep door vrijwel het gehele personeel opgevolgd. De meeste fabrieksleiders en chefs stelden zich terughoudend op en ondernemen geen pogingen om hun personeel aan het werk te zetten.
 

Bovendien staken de Staatsmijnen en die leveren het gas voor een deel van de Philipsfabrieken, nodig bij de productie van gloeilampen. Nu de aanvoer van gas stagneert, kúnnen ze niet eens verder werken. Om de schade te beperken en de gemoederen af te koelen besluit Frits Philips in overleg met de Verwalter en de Rüstungsinspektion (de instantie die voor legerorders zorgt) de volgende dag, zaterdag 1 mei, vrij te geven.
 

Op zich is dit heel bijzonder, want Frits Philips en de Rüstungsinspektion gaan daarmee tegen het bevel van de Rijkscommissaris Seyss-Inquart in. 1 Mei is tijdens de Duitse bezetting een vrije dag, maar Seyss-Inquart besluit dit jaar een dag van tevoren om gewoon door te werken, want dan kunnen de Duitsers beter controleren of er gestaakt wordt en door wie.

De SD buitenspel

In Den Haag probeert politie- en SS-chef Rauter de zaak in de hand te houden. Hoe wil hij dat doen? Allereerst benoemt hij in alle regio’s een Kommandeur van de Schutzpolizei en in Brabant wordt dat majoor Herbert Furck. Vervolgens worden alle SD-kantoren, dus ook die in Eindhoven on-hold gezet. Dat betekent dat ze al het werk moeten staken en orders afwachten van majoor Furck. Maar die komen niet.

Frits Philips heeft weliswaar bedongen dat zaterdag een vrije dag blijft, maar daar is Seyss-Inquart het niet mee eens. Hij laat op zaterdag de burgemeester opbellen dat er toch gewerkt moet worden, maar dan is het al te laat. Philips krijgt die dag zijn werknemers niet meer in de fabriek, sterker nog, ze zijn al de straat op. Volgens ooggetuigen rijden er open vrachtauto’s door Eindhoven, versierd met Nederlandse vlaggen, vol met stakende Philipsmedewerkers die liederen zingen, met rood-wit-blauwe vlaggetjes zwaaien en oproepen tot een staking… In de loop van zaterdag sijpelen de berichten binnen bij majoor Furck in Den Bosch. Hij is razend en besluit de volgende dag de Schutzpolizei naar Eindhoven te sturen, er moet orde op zaken worden gesteld.

De eerste arrestaties

Nu vinden ook de eerste arrestaties plaats. Iedereen moet ’s avonds verplicht om acht uur binnen zijn. Philipsmedewerker Feik Fast maakt kennis met de Duitse Schutzpolizei, de zogenoemde ‘groene politie’, en schrijft in zijn dagboek: 
 

De volgende dag ga ik met Rie nog een eindje wandelen, als het bijna acht uur is; precies om 8 uur komt de overvalwagen met groene politie aanrijden, zodat we nog een tijdje ons moeten schuilhouden bij vreemde mensen in huis, een paar straten van ons vandaan. Daarna op een holletje door de tuintjes naar huis! Iedereen, die ze te pakken kunnen krijgen, nemen ze mee. 
       

De Philipsdirectie plaatst de volgende oproep in het Nieuwsblad van het Zuiden:
 

‘Aan het personeel van de N.V. Philips. De directie der N.V. Philips acht zich genoodzaakt alle leden van het personeel er DRINGEND op te wijzen, dat zij Maandag a.s. 3 mei stipt op tijd den arbeid dienen te hervatten. Wie zulks niet doet stelt zich bloot aan de scherpste maatregelen, voortvloeiend uit de afkondiging van het standrecht.’

Frits Philips schrijft daarover in zijn autobiografie 45 Jaar met Philips:

‘Op maandag 3 mei bleken de Duitsers het domste te hebben gedaan, wat zij dat moment konden doen. De mensen die maandagochtend naar hun werk wilden gaan, zagen plotseling aan de poorten een zware Duitse bewaking, waarop velen niet eens naar binnen gingen. Erger was dat, door een overigens begrijpelijke voorzorg van het gemeentelijke gasbedrijf, onze fabrieken zonder gas stonden. De gasvoorziening door de Staatsmijnen had wegens enkele stakingen korte tijd gestagneerd, maar was intussen hervat, waarop men bij de gemeente had besloten eerst voor bevolking de gashouder vol te pompen, alvorens aan Philips gas te leveren. Op de fabriek was echter de reactie: „Zie je wel: geen gas! Dus ze staken nog in Zuid-Limburg. Dan gaan wij ook naar huis”. Onze fabrieken waren al dun bezet, en de lui die er wel waren, begonnen zich meer en meer onbehaaglijk te voelen. Ten slotte liepen ook zij de poort uit.’

De Schutzpolizei probeert met behulp van Nederlandse politieagenten stakers op te sporen. Als ze een werknemer van Philips op straat zien lopen vragen ze hem, wat hij daar doet. Hij vertelt naar waarheid, dat hij door zijn chef naar Philips-arbeiders is gestuurd om ze over te halen om te toch te gaan werken. Hij wordt niet geloofd en een paar uur later ter dood veroordeeld.

Vrijwel gelijktijdig wordt Frits Philips gevangengenomen. Zoon Anton herinnert zich dat zijn moeder dan tegen zijn vader zegt: ‘Frits, het is eigenlijk wel goed dat je gevangen bent genomen, want stel je voor dat je de oorlog was doorgekomen en je had nooit gevangen gezeten!’ Als de Duitser die hem arresteert dan vraagt: ’Maar mevrouw Philips, denkt u dan dat wij de oorlog gaan verliezen?’, antwoordt zij: ‘Maar twijfelt u dan daaraan?’

Standgericht in hoofdkantoor

De SD in Eindhoven krijgt de opdracht uit Den Haag om een Standgericht op te richten, dat wil zeggen een kamer in het Philipsgebouw, met daarin een rechter (een SD-medewerker met juridische achtergrond is al voldoende), een aanklager en een advocaat. Vaak wordt die functie uitgevoerd door een SD-medewerker, maar in Eindhoven vraagt men de Philips-advocaat, om de aangeklaagden te verdedigen. Uiteindelijk wordt er totaal niet naar hem geluisterd. Het gaat de Duitsers erom dat er doden vallen, niet te veel en niet te weinig. Het enige doel is schrik aanjagen en de staking snel te beëindigen.

Executies op het Philipsterrein

Om aan verdachten te komen, geeft de Schutzpolizei Nederlandse politieagenten opdracht om uit de groeiende stroom arrestanten mensen te kiezen die kunnen worden voorgeleid. Zeven willekeurige mannen worden het slachtoffer. Het vonnis staat bij voorbaat vast: de doodstraf. Rauter ontvangt het telexbericht met het oordeel en stuurt per omgaande zijn bekrachtiging terug. Als de werkwilligen aan het eind van de middag de Philipsfabrieken verlaten, moeten ze toezien hoe Duitse soldaten voor de bunker bij de glasfabriek het vonnis voltrekken van:
 

Jan Gerrit Eilers, gehuwd, vader van een kind, 32 jaar
 

Johannes Cornelis Wilhelmus Gielen, 36 jaar
 

Pieter Jan Hendrik Kempen, 19 jaar
 

Willem van Beek, gehuwd, vader van een kind, 36 jaar
 

Petrus Jacobus Verhoeven, gehuwd, 32 jaar
 

Gerardus van Werts, 34 jaar
 

In Eethen sluit een groep landarbeiders zich aan bij een demonstratie voor de stakende zuivelfabriek. Een aantal wordt gearresteerd en diezelfde avond wordt één van hen eveneens nog voor de Philipsfabriek gefusilleerd;
 

Simon van Zandvliet, 27 jaar
 

Van bijna alle gefusilleerden van de april-meistaking, weten we waar ze liggen en de meesten zijn ook wel gevonden. Alleen van 55 ter dood gebrachten, waaronder de zeven slachtoffers uit Eindhoven, is niets bekend. Voor zover we weten is er ook na de oorlog geen onderzoek bij gearresteerde Duitsers gedaan om te onderzoeken, waar de stoffelijke overschotten zich zouden kunnen bevinden.

Frits Philips als pion

Frits Philips schrijft in zijn biografie:

‘Eén van hen werd opgepakt terwijl hij in zijn tuintje aan het werk was. Op de vraag van de Duitsers, of hij soms aan het staken was, antwoordde hij, dat hij deze week met verlof was. Daarna wilden zij weten, of hij dan wel zou hebben gestaakt, als hij geen vrije week had. In alle eerlijkheid gaf hij toe, dat hij dan zou hebben meegestaakt. Ook hij kwam voor het vuurpeloton.’
 

Naspeuring leert dat dit Jan Gerrit Eilers moet zijn geweest. Een Amsterdammer met het hart op de tong, die op zijn vrije dag bezig was in zijn tuin aan de Eindhovense Boerhaavelaan en de foute Eindhovense politieman gewoon een eerlijk antwoord geeft, hij moet het met zijn leven bekopen.
 

Frits Philips beseft nog niet dat zijn leven nu aan een zijden draadje hangt. Rauter is woedend en dreigt voortaan slechts directeuren te laten fusilleren. Dat maakt Frits Philips tot pion op een macaber schaakbord. Nog dezelfde avond laten de Duitsers ook in de omliggende dorpen waar veel Philiparbeiders wonen, luidsprekerwagens rijden. De boodschap is glashelder: als de bevolking wil voorkomen dat ingenieur Philips met drie andere directeuren zal worden doodgeschoten, moet iedereen weer aan het werk gaan. Dat is voldoende, de staking is gebroken en de mensen gaan weer aan het werk. Diezelfde avond meldt de SS Scharführer Cremer via de telex, trots aan Den Haag;
 

BIJ PHILIPS STAKING GEBROKEN, 75 PROCENT WERKT WEER. DIRECTIE PHILIPS GEVANGEN GENOMEN.
 

Frits Philips wordt opgesloten in Haaren en wordt van daaruit overgebracht naar Sint-Michielsgestel. Na enkele maanden in gijzeling te zijn geweest, komt hij op 20 september 1943 weer vrij, een jaar vóór de bevrijding van Eindhoven.

Het 'Monument voor de gevallenen' is te zien op voormalig Philips terrein Strijp-S te Eindhoven. Door Frits Philips onthuld in 1950, staat het hier ter nagedachtenis aan o.a. Philips medewerkers die door de Duitsers zijn gefusilleerd, omdat zij het werk hadden neergelegd tijdens de April-meistaking.

De inhoud van dit artikel is gebaseerd op de volgende literatuur:
 

Erik Dijkstra, Jan Morsinkhof, Jan-Cees ter Brugge, Staken op leven en dood, Amsterdam 2023
 

Frits Philips, 45 Jaar met Philips, Rotterdam 1976
 

I.J. Blanken, Geschiedenis van Philips Electronics N.V., deel IV: Onder Duits beheer, Zaltbommel 1997