Verantwoordelijk omgaan met life’s lottery

Je bent als individu volledig verantwoordelijk voor het voorkomen van een slechte gezondheid, zo luidt het oordeel van de meerderheid van respondenten van het Future Health onderzoek van Philips. Maar is dat wel zo? We leggen de stelling voor aan Annelien Bredenoord, hoogleraar Medische Ethiek aan het Universitair Medisch Centrum Utrecht.

Ben je als individu volledig verantwoordelijk voor je eigen gezondheid? Het is een interessante vraag die in allerlei varianten opduikt in onze samenleving. Voordat je die vraag zorgvuldig kunt beantwoorden, moet een aantal woorden nader bekeken worden. Wat verstaan we bijvoorbeeld onder ‘volledig’ en onder ‘verantwoordelijk’? Het causale verband tussen gedrag en gezondheid lijkt vaak duidelijk. Wie structureel teveel eet, loopt een grotere risico op obesitas; wie rookt, vergroot zijn kans op longkanker. Dat lijkt heel helder, maar toch is eigen gedrag alleen niet bepalend. Nederland staat bol van de verleidingen – ongezond eten wordt vrijwel overal aangeboden, net als tabak en alcohol. Wie meer genetisch aanleg heeft voor verslaving, heeft het moeilijk om die verleidingen te weerstaan. Ook hebben sommige mensen nu eenmaal een grotere kans op bepaalde ziektes dan anderen, zo blijkt uit DNA-onderzoek. Het is dus niet zo zwart-wit als het in eerste instantie misschien lijkt.

Life’s lottery

Nuance is belangrijk. Natuurlijk heeft het individu een belangrijke rol maar je mag de invloed van ‘life’s lottery’ niet uitvlakken. Het leven pakt verschillend uit voor mensen, afhankelijk van bijvoorbeeld waar je wieg staat en met welke vrienden je omgaat. Daarom geloof ik in prospectieve verantwoordelijkheid: mensen belonen voor goed gedrag in plaats van te ‘straffen’ voor onwenselijk gedrag. Goede keuzes bevorderen en minder goede keuzes onaantrekkelijk maken.

Tabaksgebruik is een goed voorbeeld. Er lijkt in Nederland een politieke meerderheid te ontstaan voor strengere preventie met betrekking tot tabak. Dat is ook hard nodig: ieder jaar beginnen 200.000 jongeren met roken en iedere dag overlijden 35 mensen – een klaslokaal vol – aan de gevolgen van tabak. We weten dat tabak verslavend is en het is overal goed verkrijgbaar. Dan kun je niet alleen spreken over een individuele keuze. Ook de industrie moet zijn verantwoordelijkheid nemen en als dat niet gebeurt, ligt er een rol voor de politiek. Denk aan het verder verhogen van accijns en het beperken van de zichtbaarheid van tabaksartikelen.

"Ieder jaar beginnen 200.000 jongeren met roken en iedere dag overlijden 35 mensen aan de gevolgen van tabak."

Inzetten op ‘goed gedrag’ als default optie

Tabak volledig verbieden heeft naar mijn mening geen enkele zin en zou waarschijnlijk zelfs een averechtse werking hebben. Ik zie meer in het zogeheten liberaal paternalisme: het gemakkelijk maken voor de burger om de juiste keuzes te maken door de omgeving zo in te richten dat ‘goede’ gedrag de default optie wordt. Ondersteuning vanuit de eigen omgeving kan helpen daaraan bijdragen. Denk aan apps en challenges die mensen aanzetten om hun voortgang te monitoren, en aan peer feedback.

Uit de discussie over eigen verantwoordelijkheid volgt dat preventie belangrijker wordt. Dat zal gevolgen hebben voor onze gezondheidszorg die nu meer is ingericht als ‘ziekenzorg’. Maar die zorg voor zieken mag ook niet uit het oog worden verloren. Het is immers een onlosmakelijk onderdeel van de gehele gezondheidszorg. Wel moet daarbij aandacht zijn voor eigen regie. De invulling die Machteld Huber, arts-onderzoeker aan het Louis Bolk Instituut, geeft aan gezondheid als tegenhanger van de standaard WHO-definitie, verwoordt het mijns inziens erg goed: 'Gezondheid als het vermogen zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven.'

Blijf de nuance zoeken

Het is belangrijk om te blijven nadenken over alle aspecten van de gezondheidszorg en de nuance te bewaken, zowel bij efficiency vraagstukken als in ethische issues. Dat zal ons helpen om richting te geven aan de vele veranderingen die momenteel plaatsvinden in de zorg. Denk aan de inzet van technologie. De opkomst van tablets en smartphones bieden de burger de mogelijkheid om zelf informatie te vinden over gezondheid en ziektes. Hij hoeft niet langer de arts te raadplegen met al zijn gezondheidsvragen. Dat betekent dat de rol van de arts verandert en dat de patiënt veel meer dan nu de regie kan voeren over zijn eigen gezondheid. In zijn baanbrekende boek The Patient Will See You Now beschrijft de Amerikaanse arts Eric Topol de opkomst van de smartphone zelfs als het ‘Guthenberg-moment’ van de medische wereld, omdat het net als de boekdrukkunst de burger emancipeert en vrije toegang geeft tot kennis. Het zou zeker kunnen helpen om de efficiency van de zorg te vergroten, door beter gebruik te maken van menskracht, plaats en tijd. Ook bevordert het beslist de eigen regie

van de patiënt. Maar is dat het geval voor alle patiënten of alleen voor diegene die al gewend zijn aan het gebruik van smart technologie? Bovendien kan het ook tot onnodige ongerustheid leiden, en daarmee meer zorgconsumptie.

Kortom: aan alle ontwikkelingen zitten meerdere kanten. Het blijft daarom belangrijk om alle aspecten te bekijken om echt genuanceerd tot een oordeel te komen, vooral als het zoiets belangrijks als gezondheid betreft.

Blijf de nuance zoeken

Het is belangrijk om te blijven nadenken over alle aspecten van de gezondheidszorg en de nuance te bewaken, zowel bij efficiency vraagstukken als in ethische issues. Dat zal ons helpen om richting te geven aan de vele veranderingen die momenteel plaatsvinden in de zorg. Denk aan de inzet van technologie. De opkomst van tablets en smartphones bieden de burger de mogelijkheid om zelf informatie te vinden over gezondheid en ziektes. Hij hoeft niet langer de arts te raadplegen met al zijn gezondheidsvragen. Dat betekent dat de rol van de arts verandert en dat de patiënt veel meer dan nu de regie kan voeren over zijn eigen gezondheid. In zijn baanbrekende boek The Patient Will See You Now beschrijft de Amerikaanse arts Eric Topol de opkomst van de smartphone zelfs als het ‘Guthenberg-moment’ van de medische wereld, omdat het net als de boekdrukkunst de burger emancipeert en vrije toegang geeft tot kennis. Het zou zeker kunnen helpen om de efficiency van de zorg te vergroten, door beter gebruik te maken van menskracht, plaats en tijd. Ook bevordert het beslist de eigen regie van de patiënt. Maar is dat het geval voor alle patiënten of alleen voor diegene die al gewend zijn aan het gebruik van smart technologie? Bovendien kan het ook tot onnodige ongerustheid leiden, en daarmee meer zorgconsumptie.

Kortom: aan alle ontwikkelingen zitten meerdere kanten. Het blijft daarom belangrijk om alle aspecten te bekijken om echt genuanceerd tot een oordeel te komen, vooral als het zoiets belangrijks als gezondheid betreft.

Wie is Annelien Bredenoord?

Prof.dr. Annelien Bredenoord (1979) is hoogleraar Ethiek van Biomedische Innovatie aan het Universitair Medisch Centrum Utrecht. In deze bestudeert zij hoe innovaties in de (bio)medische wetenschappen en nieuwe biomedische technologie, zoals genetica, stamcelonderzoek en biobanken, op een ethisch verantwoorde wijze vertaald kunnen worden naar patiëntenzorg en de maatschappij. Ze doceert ethiek aan de Faculteit Geneeskunde en begeleidt geneeskundestudenten tijdens hun (afstudeer)stage.

Bredenoord is lid van verschillende (inter)nationale commissies, waaronder de Jonge Akademie van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW).

Met haar expertise op het gebied van (bio)medische ethiek heeft Bredenoord zicht op het perspectief van zowel de zorgprofessional als de patiënt.

Lees meer informatie op de website van de Future Health Index.

Future Health Index

Philips heeft begin 2016 in dertien landen grootschalig onderzoek laten doen onder patiënten en zorgprofessionals naar connected care. De uitkomsten van de Future Health Index vindt u hier.

Philips wil met deze jaarlijks terugkerende Future Health Index de impact van e-health en connected care onderzoeken. De uitdagingen waaraan de gezondheidszorg het hoofd moet bieden zijn immers groot. Wij delen de discussie graag met een breder publiek in de vorm van Future Health Chats: een dialoog met opinieleiders over de toekomst van de Nederlandse zorg.